Inleiding
Otto Kroesen
Er staat weer van alles op dit Dienblad aan visies, ervaringen en mededelingen. Zijn het losse bijdragen, of vormen ze samen een goed gecombineerd gerecht, dat ik kan aanbevelen om tot je te nemen?
Ik denk: ze hebben als gemeenschappelijke noemer dat “het geloof” niet bestaat. Dat wil zeggen, je kunt “het geloof” niet hebben als iets dat je in een potje of in een doosje stopt. Je kunt het wel zijn, of nog beter het geloof leven. Dat kun je ook wel laten, maar dan wordt het ook donker om je heen. Het is nog niet zo gemakkelijk helemaal ongelovig te zijn.
Geloof dat we leven, dat komt naar voren in de collectedoelen (wie is er op het idee gekomen het geven van geld deel te maken van de liturgie? Toch indrukwekkend!) Maar ook in de andere bijdragen over het werk onder studenten, de muziek in de liturgie, de bezigheden van de Raad van Kerken.
Helemaal aan het slot brei ik bescheiden verder in een derde bijdrage over het verschil tussen Oost en West dat diepe wortels heeft, tot het huidige conflict geleid heeft, maar toch overwonnen moet worden. Ook dat is een zaak van geleefd geloof.
1. Jongerendienst april 2023 – Mattijs de Mooij
Het stukje kon ik niet meer in het vorige Dienblad, maar nu halen we dat in, over de Emmaugangers, die niet snappen wie ze in hun midden hebben.
2. Revisie collectedoelen – Kees Kruijff, Rien Winters, Hans Breugem
Laat uw linker hand niet weten wat uw rechterhand doet. Dat is een goed adagium, maar nu blijkt dat we al een poos te weinig geweten hebben wat we deden! Vandaar dat de collectedoelen maar eens weer bijgesteld zijn.
3. LIEFDE? Een QR-code ? – Gé de Joode
Wordt het ingewikkeld om je geld te geven tijdens de kerkdienst? Of wordt het juist gemakkelijk? Gé de Joode legt het uit.
4. Motiv on Campus – Het Straatje van Vermeer: Voorstraat 60? – Jeroen van Lawick van Pabst
De rubriek Motiv on Campus houdt ons op de hoogte van de werkzaamheden van MoTiv aan de TU Delft. Telkens vertelt een van de werkers in het veld iets over vorm, inhoud en doel van deze Motiv-presentie aan de TU Delft. Dit keer een bijdrage van Jeroen van Lawick die meewerkt in het MoTiv-team vanuit de achtergrond van de universiteit van de humanistiek.
5. “Kerkmuziek komt tot leven in de liturgie” – Interview met Thea Bakker – Otto Kroesen
Voor Luther was het “dorre woord” (uitdrukking van hem) de kern van de kerkdienst, hoeveel muziek er verder ligt ook bij kwam kijken. Maar misschien is dat in onze tijd niet meer zo. De muziek brengt het leven in de liturgie en brengt de liturgie tot leven. Thea Bakker zien we altijd voorin de kerk met de cantorij, maar hoe goed kennen we elkaar?
6. Aankondigingen Raad van Kerken – Jacobiene van der Hoeven
Wij worden geïnformeerd over het werk van Jacobiene in de Raad van Kerken, waar zij ons vertegenwoordigd. En Jacobiene informeert ons over het werk van de Raad van Kerken in Delft en landelijk.
7. De botsing tussen twee samenlevingen (3) – Otto Kroesen
Waarom kon het tussen Rusland en het Westen zo misgaan als nu in de Oekraïne gebeurt? Wat weten we eigenlijk van de oosterse orthodoxie en de invloed van die spiritualiteit op de samenleving? Wat moet er in Oost en West anders om uitwegen te vinden?
1. Jongerendienst april 2023 -De Emmausgangers en een leporello-boekje
Mattijs de Mooij
Elke maand is er op de koorzolder achterin de kerk een viering voor jongeren. Dit seizoen voelt toch weer voor het eerst echt corona-vrij.
Dit voorjaar is een van de thema’s: “ Waar komen we vandaan en waar gaan we naartoe?” Deels ook geïnspireerd door de huiskamergesprekken in de afgelopen periode.
Kevin en Chris zijn een keer langs geweest om over hun levenswandel te vertellen en afgelopen zondag (16 april) hebben we samen met Jacobiene gewerkt aan een leporello boekje op dit thema. Iedereen was onder de indruk van het mobiele atelier van Jacobiene en dit was ook een bron van inspiratie.
We hebben deze keer ook het verhaal van Emmausgangers gelezen, toepasselijk een week na Pasen. Het was leuk en goed om zo bij elkaar te zijn en samen aan de slag te zijn gegaan. Dit jaar zijn er nog twee jongerenvieringen, op 14 mei en op 25 juni.
2. Revisie collectedoelen
Kees Kruijff, Rien Winters, Hans Breugem.
Het Bestuur heeft ons gevraagd kritisch naar het collecte rooster te kijken. De bedoeling is om meer focus op en betrokkenheid bij de doelen te krijgen. Ons advies om 7 doelen af te laten vallen is overgenomen. Sommige doelen bleken na bestuderen van de websites niet te voldoen aan de verwachtingen zoals “Handicap en Studie” en “Engineers without Borders”. Of zij werden ook gesubsidieerd door overheid, particuliere fondsen of stichtingen, of door het bedrijfsleven. De afvallers zijn op de hoogte gesteld.
De organisaties die grotendeels afhankelijk zijn van giften hebben wij gehandhaafd.
Voor de overgebleven 11 doelen uit de reeds een aantal jaren gehanteerde lijst van 18 kunnen wij frequenter collecteren zodat er ook hogere bedragen kunnen worden bereikt.
De Vastenactie en Kerk in Actie beperken zich in principe tot de 40-dagen tijd, al kan hiervan worden afgeweken. Zij ondersteunen veel concrete doelen, waaruit gekozen kan worden bv. Oekraïne, Pakistan, terugkeer migranten Bangladesh. Ook Wilde Ganzen en PAX! steunen een scala van projecten, waaruit een specifiek doel gekozen kan worden. Dit zijn drie betrouwbare hulporganisaties, die wereldwijd projecten steunen.
Verder ligt de focus op Delftse organisaties en/of organisaties voor studenten.
Voedselbank Delft heeft ook meerdere stichtingen onder zich zoals bv. de kledingbank
Voor 11 doelen kan in de 44 weken dat wij kerken vanaf heden gemiddeld 4 keer gecollecteerd worden. Het ene doel kan wat vaker aan de beurt dan een ander.
Wij streven er bij voorbeeld naar 3 keer per jaar bij rampen voor de Samenwerkende Hulporganisaties te collecteren en zo flexibeler te zijn.
Dit levert onderstaand overzicht aan collectedoelen op. Dit rooster is na de 40-dagen tijd ingegaan.
| NR | Onderwerp/collectedoel | Frekwentie |
| 1 | Vastenactie | 3 |
| 2 | Kerk in actie | 3 |
| 3 | Jessehof | 4 |
| 4 | Pax! | 3 |
| 5 | St. Wilde Ganzen | 4 |
| 6 | Stadsdiakonaat | 4 |
| 7 | UAF | 4 |
| 8 | St. Vrienden van het Hospice Delft | 4 |
| 9 | ISP Internationaal Studenten Pastoraat | 4 |
| 10 | St. Voedselbank Delft | 4 |
| 11 | St. Gezinshereniging Vluchtelingen Delft | 4 |
| 12 | Giro 555 Noodhulp | 3 |
| 40 > 44 |
3. LIEFDE ? Een QR-code ?
Gé de Joode
“Liefde is als Sinterklaas: je moet er in geloven, anders wordt het niets”. Misschien wat vreemde intro, maar na ruim 45 jaar als financial controller werkzaam geweest te zijn in het bedrijfsleven, is mij vele malen te kennen gegeven m.b.t. financiële rapportages: ‘keep it simple and clear’.
Na ca. 4 maanden als uw nieuwe penningmeester werd ik geconfronteerd met het innen van collectes via de ‘chrch.app’. Waarom eerst een tegoed storten bij een tussenpersoon (Mollie) en vandaar uit collectes te voldoen aan de kerk ? Was het niet logischer om bedragen rechtstreeks over te maken naar de aangegeven bestemmingen?
Nu is het zo dat de door Mollie ontvangen bedragen met een maand vertraging pas worden overgemaakt op de kerkelijke bankrekeningen. Bovendien heeft Mollie bepaald dat als er minder dan 50 euro aan tegoeden is opgebouwd (bij Mollie), de uitbetalingen aan de kerk worden ‘gepauzeerd’. Op dit moment is het zo dat de collectes van de tweede helft van maart waarschijnlijk pas begin mei aan ons worden uitbetaald, nog afgezien van de collectes van april !
ZES WEKEN dus wachten op nota bene ons eigen geld !! NIET ACCEPTABEL !
Met instemming van het bestuur van KahN is besloten te stoppen met het innen van collectes via de chrch.app en over te gaan op het gebruik van QR-codes. Daarover de volgende opmerkingen/voordelen:
1 Bouw geen tegoeden meer op bij Mollie en maak uw huidige tegoed (desnoods in één keer) over naar de kerk (met omschrijving van het doel).
2 Deze werkwijze is kosteloos voor Kahn
3 Er zijn geen wachttijden meer om collectes (door de kerk) te ontvangen (hooguit een paar seconden)
4 Er is geen tussenpersoon nodig.
5 Belangrijk: uw bijdrage staat DIRECT op de kerkelijke bankrekening.
6 Er zijn twee bankrekeningen. Een voor de Goede Doelen en een voor de Onkosten Kerk.
7 U dient dus TWEE maal een scan te maken.
8 Collectes voor de Goede Doelen worden tussen Kerst en Oud en Nieuw in totaal overgemaakt (door KahN) naar de aangegeven bestemmingen.
9 Op 31 mei a.s. is de sluitingsdatum voor het ‘oude systeem’.
10 Inmiddels (30 april 13.00 uur) is de eerste bijdrage ontvangen via het nieuwe systeem! Het werkt dus!
11 Bij Problemen/Vragen:gjwdejoode@hotmail.com
De QR-Sinterklaas ? Ja, ik geloof er in!
4. Motiv on Campus
De rubriek Motiv on Campus houdt ons op de hoogte van de werkzaamheden van MoTiv aan de TU Delft. Telkens vertelt een van de werkers in het veld iets over vorm, inhoud en doel van deze Motiv-presentie aan de TU Delft.
Het Straatje van Vermeer: Voorstraat 60?
Jeroen van Lawick van Pabst
Vermeer. Delfts schilder. Tentoonstelling Rijksmuseum, gezien 22 april ’23.
Ingeklemd tussen zijn vroege religieuze voorstellingen van onder meer Sint Praxedis (rond 1655) en zijn latere ‘Allegorie op het Katholieke Geloof’ (circa 1670-1674) bevinden zich zijn ensceneringen van het dagelijkse: brieflezende vrouw, melkmeisje, geograaf, vrouw met parelsnoer, onderbreking van de muziek, het straatje,…
En juist die weergaven van dat dagelijkse spreken het meest tot mij; meer dan de genoemde devotionele schilderijen.
Vanachter een opengeschoven gordijn word ik op indringende wijze deelgenoot van wat zich in een huiskamer afspeelt; vanuit een buitenperspectief krijg ik een intieme inkijk in de omgang tussen meester en leerlinge of word ik zelfs een schilderij ingetrokken door een mij toegeworpen verstoorde blik van een jonge vrouw, die zich haast betrapt lijkt te weten. Een verstilde blik naar binnen, een verlangende blik naar buiten of een open en verwachtingsvolle oogopslag tonen zich aan mij en geven zich al kijkend prijs.
Het zijn trage schilderijen van die alledaagsheid: ’er gebeurt niks’…Maar het werkelijk gebeurende onttrekt zich aan het zicht, letterlijk, het is niet uitgebeeld, het is gissen en ligt open voor elke nieuwe toeschouwer of in iedere nieuwe kijkervaring. Telkens en pas in het schouwen gebeurt het, wenkend en wijkend; anders is er niets.
Zijn ze zo aantrekkelijk deze schilderijen van mensen in hun Delftse dagelijksheid omdat ze mij iets tonen van de MoTiv-praxis aan onze Voorstraat 60? Zo zie ik onze ontmoetingen met studenten of medewerkers van de TU immers graag: niet expliciet religieus maar in het dagdagelijkse, openend en onthullend, verwijzend naar het ongrijpbare, naar het onachterhaalbaar genereuze en waarachtig gebeurende.
Toch eens overwegen er eentje aan te schaffen, – zo’n Vermeer-, als spiegel van begeleiding. Voorlopig doe ik het maar met een fraai doosje kaarten met afbeeldingen van zijn oeuvre.
__________________________
Jeroen van Lawick van Pabst is een van de MoTiv-partners. Daarnaast werkt hij als studieadviseur voor de TU Delft aan de faculteit IO. Hij is Delfts’ ingenieur en geestelijk begeleider.
5. “Kerkmuziek komt tot leven in de liturgie” – interview met Thea Bakker
Otto Kroesen
In of op een Dienblad proberen we regelmatig een interview te plaatsen. Ditmaal is het een interview met Thea Bakker. Zij leidt drie keer in de maand de cantorij in de dienst. Maar, zoals ook rond de huiskamer-gesprekken geconstateerd is, vaak weten we weinig van elkaar. Daaraan proberen we in dit interview iets te doen.
Hoe lang ben je nu bij ons in deze gemeente, Kerk aan het Noordeinde?
Het begon nu 35 jaar geleden toen het hier nog een studentengemeente was. Er waren toen veel meer jonge mensen, ook in de cantorij. In die tijd was de muziek nog gecentreerd rond het liedboek. Later werd dat meer Oosterhuis georiënteerde muziek.
Maar je doet ook nog veel andere dingen, nietwaar?
Inderdaad, met de Zangschool Utrecht. Die heb ik in 2000 opgericht om kinderen en jongeren de mogelijkheid te geven om op een hoog niveau te zingen. Daar nemen, verdeeld over zeven verschillende niveaus, honderdvijftig kinderen in deel. Ik werk er hard aan (samen met nog twee docenten) om ze op een hoger niveau te brengen. Ze hebben ook al verschillende prijzen gewonnen. In 2022 deden ze mee aan het Europees Muziekfestival voor de jeugd. Het jeugdkoor heeft toen voor de vijfde keer een Eerste Prijs gewonnen . Het studentenkoor heeft een Eerste Prijs Cum Laude gewonnen. We worden vaak uitgenodigd door andere koren. Zo hebben we in maart en april vijf keer de kinderkoorpartijen gezongen in de Matthäuspassion. In het afgelopen najaar zongen ze de kinderkoorpartijen in de Nicolascantate van Britten. In september zingen we de Peacemakers van Jenkins op Wereldvrededag met een koor uit Nederland en uit Zwitserland. In november zingen we een onbekend werk van Esenvalds. Daarnaast geef ik nog een aantal volwassenen les.. Daar ben ik wel zestig tot tachtig uur per week mee bezig.
Eigenlijk is dan de cantorij van de Kerk aan het Noordeinde maar een heel klein deel van je werk?
Dat klopt. Maar het is wel zo dat ik op het conservatorium als vak kerkmuziek gedaan heb en dat ik o.a. bij de cantorij dit werk al heel lang doe. In de liturgie komen de muziek en tekst tot leven. Als de verbinding met de muziek er niet is, dan voelt de gemeente dat ook.
Dat is herkenbaar, ik merk dat ook als ik een dienst leidt of bij een preek.
Ja, dat is eigenlijk precies hetzelfde. Als je niet zelf de verbinding met de klank of de muziek aangaat komt ook de muziek niet tot leven en blijft het oppervlakkig. Bij liederen als van Oosterhuis kan het eigenlijk niet oppervlakkig blijven. Dat merk je ook aan de gemeente die de liederen zingt. Er is een wisselwerking.
Gaat dat goed hier, of kunnen we het ook nog beter doen?
Bij diensten en concerten is alleen te merken dat de kerkruimte niet echt meewerkt. Het is moeilijk te zeggen waar dat aan ligt.
Je hebt zelf ook een kerkelijke achtergrond?
Ik ben Nederlands Gereformeerd opgevoed. Daar heb ik op mijn 21e een punt achter gezet en ben ik eigenlijk alleen met de Kerk aan het Noordeinde verbonden. En zelfs nu nog heb ik vaak bij preken het gevoel: die preek ken ik al. Niet altijd hoor, dat is afhankelijk van de creativiteit.
Is er ook een ontwikkeling in de muziek die je brengt?
Eerst was de muziek erg gericht op het liedboek, later kwam er meer aandacht voor de liederen van Oosterhuis, Barnard, en telkens als er een nieuwe bundel verschijnt, pak ik die met de liedjescommissie op en kijken we goed wat bij ons past. We doen dat niet op de automatische piloot.
Wat voor tijdgeest zit er dan in die muziek en ontwikkelt die zich misschien ook en verandert die?
We zingen veel eigentijdse neo-klassieke muziek, maar ook wel oude muziek. Muziek zal altijd meegaan met de tijd. Niet alleen de tekst doet er toe, maar of een lied werkt is ook erg afhankelijk van de componist.
Ben je het eens met de typering dat veel van de muziek voor halve gelovigen, of voor gelovige ongelovigen of ongelovige gelovigen is?
Dat klopt wel. Je merkt dat liederen à la Oosterhuis ook buiten de kerken aanslaan en dat mensen zich daarmee kunnen verbinden.
En hoe gaat dat verder? In welke richting gaat dat nu verder?
We hebben ook in de cantorij aandacht gegeven aan muziek van hedendaagse componisten zoals bijvoorbeeld Paul Mealor en Ola Gjeilo. Dat is moderne toegankelijke muziek met lange lijnen. Mensen die niets met klassieke muziek hebben vinden die muziek ook vaak mooi. En in de popmuziek hoor je ook steeds vaker een vergelijkbaar idioom.
Inmiddels zijn wij als kerk een klein clubje geworden en hoe kan dat verdergaan?
Ik heb daar geen ideeën over. Bij een onderzoek dat een aantal jaren geleden is gehouden bleek dat een voor groot deel van de kerkgangers de muziek heel belangrijk is.
Het is een kwestie van altijd zoeken en doorgaan.
En jij? Ga jij ook door?
Wat ik niet leuk vind doe ik niet meer. Maar ik heb zolang ik met de cantorij werk nooit het gevoel gehad dat ik er geen zin in had. We zijn al heel lang met elkaar onderweg en het blijft altijd boeiend.
Dat is een groot compliment, voor de deelnemers in de cantorij.
Ja, dat is ook zo. Schrijf dat maar op dus, want ik heb de reputatie dat ik te weinig complimenten geef.
6. Aankondigingen Raad van Kerken
Jacobiene van der Hoeven
a. Samen werken aan samen kerken
“De Raad van Kerken Delft is een samenwerkingsorgaan van christelijke kerken en geloofsgemeenschappen in Delft. De Raad onderhoudt relaties met vele kerken en de brede oecumenische beweging in Nederland, maar ook met vertegenwoordigers van andere religies, met overheden, politieke partijen en maatschappelijke organisaties in Delft en omgeving. (…) Vanuit een christelijke inspiratie bevordert de Raad van Kerken Delft de samenwerking en het streven naar eenheid tussen de kerken; de gezamenlijke dienst van de kerken aan de samenleving; de ontmoeting met mensen van andere religies.” (Bron: website RvK)
Onze oecumenische gemeenschap kerk aan het Noordeinde (kahN) maakt al vele jaren deel uit van de Raad van Kerken (RvK). Dat betekent dat we deelnemen aan de vergaderingen en thema-avonden en andere gezamenlijke activiteiten, die we meestal jaarlijks organiseren zoals de Herdenkingsdienst op 4 mei in de Nieuwe Kerk en de Week van het Gebed voor de Eenheid van Christenen. Een ander – diaconaal – voorbeeld is de jaarlijkse Kerstcollecte voor Delftse Goede Doelen. Daarnaast is de RvK medeorganisator van de jaarlijkse Hugo de Groot lezing (zie onderstaande agenda).
Een nieuw initiatief van de RvK, samen met mensen uit verschillende kerken, is een interkerkelijke, oecumenische pinksterviering op zaterdagavond 27 mei, onder het motto Delft bij Eén. De viering wordt voorbereid door een groep uit verschillende kerken, van Rooms-Katholiek tot evangelisch, van protestants en gereformeerd tot Syrisch. In de Nieuwe Kerk wordt die avond het zingen begeleid door een muziekgroep uit verschillende kerken en door het orgel. Daarnaast levert een kinderkoor uit de Syrische gemeenschap een muzikale bijdrage.
De RvK-website informeert over samenwerking tussen kerken in Delft, kerkelijke organisaties, en over bevordering van de oecumene. Verder biedt de website een overzicht van alle kerken, fondsen en geloofsgemeenschappen in Delft, zoals evangelische groeperingen, kerkelijke instellingen en moskeeën.
Met instemming van ons Bestuur en Kerkenraad, ben ik, Jacobiene van der Hoeven, sinds oktober 2022 vanuit kahN lid van de RvK Delft. Een rol die in het verleden is vervuld door Ineke van Santbrink. Via het Dienblad, de CHRCHAPP en de Mededelingen na afloop van de zondagse vieringen, zal ik jullie voortaan op de hoogte houden van de verschillende activiteiten.
Wil je meer weten? Neem een kijkje op de website van de Raad van Kerken Delft of neem contact met mij op (jahoeven@xs4all.nl of 06-15368365).
b. Delft bij Eén – als Delftse kerken samen Pinksteren vieren op zaterdag 27 mei
Wat zou het mooi zijn om samen met christenen uit alle Delftse kerken in hun diversiteit Pinksteren te vieren. Het feest van de komst van de Heilige Geest, die ons aan elkaar verbindt over alle grenzen heen en ons bezielt. Vanuit dit verlangen nodigen we u en jou van harte uit voor Delft bij Eén, een interkerkelijke, oecumenische viering, zaterdag 27 mei, om 19.30 u in de Nieuwe Kerk in Delft (inloop vanaf 19.00 u). In deze viering op pinksteravond komen we als christenen uit Delft bij Eén om samen te zingen, te bidden voor kerk, stad en wereld, en te luisteren naar korte bijdragen van jong en van oud en vanuit verschillende culturen. Als opmaat naar het Pinksterfeest ontmoeten we elkaar in het verlangen naar de vernieuwing en de eenheid die God door zijn Geest wil geven. In het verlangen om samen kerk te zijn in onze stad.
Het zingen wordt begeleid door een muziekgroep uit verschillende kerken en door het orgel. Ook een kinderkoor uit de Syrische gemeenschap levert een muzikale bijdrage. Na afloop is er de gelegenheid om elkaar te ontmoeten onder het genot van koffie, thee of fris.
Het initiatief voor Delft bij Eén komt uit de Raad van Kerken Delft. De viering wordt voorbereid door een groep uit verschillende kerken, van Rooms-katholiek tot evangelisch, van protestants en gereformeerd tot Syrisch. We hopen dat we de eenheid, die we in de voorbereidingsgroep in het klein ervaren, met veel mensen vanuit een verscheidenheid aan tradities en achtergronden samen zullen beleven op 27 mei. Van harte welkom om hieraan mee te doen bij Delft bij Eén!
Klaas van Breugel, Jeroen Stomphorst, Leon Korevaar, Hans van Wingerde, Shadi Haddad, René Strengholt
c. Oecumenelezing 2023 – Gods complot, méér dan polarisatie
Polarisatie zit in de lucht, tenen zijn lang en lontjes kort. Tegenstellingen tussen groepen mensen leiden tot heftige confrontaties, waarbij ieder het eigenbelang vooropstelt tegen dat van een ander. Het thema van de Oecumenelezing 2023 op vrijdagmiddag 12 mei is ‘Gods complot: méér dan polarisatie’.
De Oecumenelezing 2023 wordt dit jaar gehouden wordt door Mgr. dr. Dirk Jan Schoon, bisschop van Haarlem van de Oud-Katholieke Kerk en lid van het Moderamen van de Raad van Kerken in Nederland. Aansluitend aan de lezing vindt een panelgesprek plaats waarin vertegenwoordigers uit verschillende kerkelijke tradities vertellen over hun ervaringen rond dit thema.
De Oecumenelezing vindt plaats in de Geertekerk, Geertekerkhof 23, Utrecht. De kerk is vanaf 14.30u open, de lezing start 15.00u.
Meer informatie en kaarten:
www.raadvankerken.nl/oecumenelezing
7. De botsing tussen twee samenlevingen (3)
Otto Kroesen
In Rusland heeft zich niet een civiele maatschappij ontwikkeld met gilden en steden en organisaties van onderop. Vanaf tsaar Peter de Grote is geprobeerd Rusland te moderniseren. Gedurende heel de 19e eeuw was Frankrijk met zijn burgerlijke revolutie en rationalisme en democratisch bestuur als nationale staat het model. In deze derde bijdrage vestigen we de aandacht op het geprivilegieerde moment van de wending van de 19e naar de 20e eeuw, met als hoogtepunt de Russische Revolutie van 1917 die in Rusland het wetenschappelijk socialisme invoert met totaalplanning van staatswege.
De Russische Revolutie en het wetenschappelijk socialisme
In 1905 vindt in Rusland een burgerlijke revolutie plaats. Maar die is eigenlijk slechts de voorloper van de uitbarsting van 1917, toen midden in de eerste wereldoorlog de radicale communisten, de bolsjewieken, onder leiding van Lenin de macht overnamen. Lenin en de zijnen waren trots dat hun land, de toekomstige Sovjet-Unie, als eerste de socialistische samenleving ging realiseren. Zonder de radicalisering van de soldaten/boerenzonen aan het front in de strijd van de eerste wereldoorlog zou dit overigens niet gelukt zijn.
Hoe dat ook zij, de communistische partij in Rusland vestigde een straf regime met staats-eigendom van de productiemiddelen en totaalplanning van de productie, waarbij radicale maatregelen als verplaatsingen van bevolkingen, vervolging van de burgerlijke middenklasse, strafkampen voor dissidenten niet geschuwd werden. Alles draaide om rationele vervulling van de maatschappelijke behoeften en dat onder staatscontrole.
Taalfilosofie in Rusland
Niet zo bekend zijn in het Westen de namen van een aantal Russische filosofen die niet vanuit het communisme maar vanuit de Russische orthodoxie geïnspireerd waren! Daarbij komen namen naar voren als Solovjev, Bulgakov, Berdjajew, Florenski. Ook zij waren ervan overtuigd dat Rusland westerse instituties en waarden moest overnemen, maar daar moest naar hun overtuiging de Russisch orthodoxe inspiratie de leiding bij hebben. De namen van de auteurs Dostojevski en Tolstoy zijn in het Westen veel bekender geworden – zij hadden overigens dezelfde inspiratie. Ook zij wilden de westerse erfenis overnemen en tegelijkertijd overtroeven, want zij konden niets aanvangen met de heersende westerse filosofie van het utilisme en rationalisme.
Opmerkelijk is dat deze Russische denkers de schatten van de Russische orthodoxie hebben willen blootleggen door een nieuwe bezinning op de taal. Mensen mogen gebrekkig zijn, bang, soms kwaadaardig, maar als zij elkaar aanspreken en voor elkaar opengaan, gebeurt er iets. Dan komen ze elkaar te hulp en worden als vrienden met elkaar verweven. Zo verweven als de broeders in de Russische kloosters, die alles met elkaar delen. Dat is de oplossing van de maatschappelijke problematiek die zij voor ogen hebben.
Door de taalfilosofie van appel en antwoord stroomt het liefdesoverschot van de Russische ziel de maatschappij in. De taal zelf heeft aldus Florenski een trinitarische structuur. God is eigenlijk de enige die Ik kan zeggen. Het Jij, het tegenover, van God is de Zoon, die in Christus openbaar wordt, maar die ons allen insluit als aangesprokenen. Doordat wij in de Vader die aan ons appelleert (Ik zegt) en de Zoon (aangesproken als Jij) zijn ingesloten vormt de Geest ons om tot een Wij, een gemeenschap van mensen die voor elkaar instaan en samenwerken om het Rijk te realiseren. Zo ontstaat het heil en niet door utilistische of rationalistische redeneringen.
De crisis van de nationale staat/staten in de eerste wereldoorlog
Een groep vooral joodse geleerden in Duitsland ziet rond de eerste wereldoorlog eveneens de noodzaak om nationalisme en rationalisme te overwinnen. Duitsland heeft de oorlog verloren en het volk dreigt zonder oriëntatie door te draaien en wild te worden. Hier helpen redeneringen niet. In appel en antwoord, spreken en luisteren, moeten ook hier mensen voor elkaar opengaan. Dat is de enige weg. Aan deze benadering zijn namen verbonden als Ehrenberg, Rosenzweig, Buber, Rosenstock-Huessy. Deze taalfilosofie zou met name bruggen moeten slaan tussen werkgevers en arbeiders, in een gezamenlijke verantwoordelijkheid, ondanks al hun tegenstellingen.
Ehrenberg noemt deze herontdekking van de taal de russificatie van het Westen. In de oosterse orthodoxie zijn de schatten van de liefde van Christus en van de toewijding aan elkaar bewaard gebleven in de liturgie en de kloosters. Nu stroomt liefde en respect de maatschappij in en geeft nieuwe inspiratie, waar mensen met hun plannen en redeneringen vastlopen.
Waar is dit gebleven – in het Oosten en in het Westen?
Zowel in Rusland als in het Westen is deze nieuwe taal een randverschijnsel gebleven. Het heeft wel enige navolging gekregen maar het heeft de samenleving niet op een ander spoor kunnen zetten. Rusland bleef op het spoor van staatskapitalisme met een toenemende rol voor de geheime diensten om de burgers te controleren. Het Westen bleef in het spoor van het liberalisme, en toenemend consumentisme, zodat veel burgerlijke samenwerking die het erfgoed was van de katholieke middeleeuwen en van de reformatorische nieuwe tijd, is weg gesleten. De ergste uitwassen van het ieder voor zich liberalisme werden weliswaar bestreden, maar dan vooral in het Westen zelf. Het Westen heeft er een lange traditie van de verworvenheden die het cultureel kapitaal van de eigen samenleving uitmaken te ontzeggen aan andere samenlevingen.